Qi bestaat niet!

Liever luisteren? Er is ook een podcastversie van dit blog

Qi wordt meestal vertaald met 'energie'. Dat is jammer want het is zoveel meer dan dat. As je echt begrijpt wat qi is, ga je met andere ogen naar jezelf en de wereld om je heen kijken. Je begrijpt dan ook veel beter hoe Chinese geneeswijzen zoals acupunctuur werken en hoe we vanuit de daodynamica naar de mens, emoties en gedrag kijken. Daarom schreef ik dit blog waarin zo eenvoudig mogelijk wordt uitgelegd wat qi is, zonder iets af te doen aan de rijkdom van dit ongrijpbare fenomeen.

Een sceptische blik

Qi is een van de belangrijkste begrippen in de Chinese geneeswijzen. Het is deze qi die acupuncturisten, shiatsutherapeuten en qigong docenten beïnvloeden om de gezondheid te bevorderen. Maar veel sceptici menen dat deze qi helemaal niet bestaat. De reden die ze daarvoor aanvoeren is dat qi nooit in het lichaam is aangetroffen, net zomin overigens als yin en yang, die andere in de Chinese geneeswijzen essentiële begrippen. En daar hebben die sceptici geen ongelijk in. Qi bestaat helemaal niet!

Qi is onvindbaar

Je kunt het lichaam opensnijden, onderzoeken met een MRI-scanner, er röntgenfoto’s van maken, maar qi zul je niet vinden. Het is namelijk niet een substantie die je kunt onderscheiden van andere substanties zoals bijvoorbeeld bloed, lymfe, speeksel of urine. Qi omvat alles wat in het universum te vinden is: van het allerkleinste tot het allergrootste en van het meest vaste tot het meest subtiele. Van de botten die je skelet vormen tot de ontroering die je voelt bij de geboorte van je eerste kind: het is allemaal qi. In het lichaam naar qi zoeken is dus net zoiets als in je woonkamer op zoek gaan naar een huis en dan na een tijdje vruchteloos zoeken concluderen dat het huis niet bestaat.

Constante beweging

Het concept qi beschrijft een universele eigenschap van ‘alles’. In het oude China kwamen mensen op basis van observaties tot de conclusie dat achter de vaste vormen die we waarnemen een andere werkelijkheid schuilgaat, waarin alles voortdurend beweegt en verandert en waarin alles met elkaar samenhangt. Dat geldt dus voor alles, hoe vast of subtiel het zich ook aan ons voordoet. Die voortdurend veranderende stroom is qi.

Boeddha en de Taoïsten

In India kwam Boeddha tot dezelfde conclusie.  In meditatie onderzocht hij kritisch, systematisch en uiterst geconcentreerd de werkelijkheid van zijn eigen lichaam en geest. Hij zag dat verandering de enige constante in het bestaan is. Hij verwierp daarmee het idee van een eeuwige God, want niets is dus eeuwig en onveranderlijk, dus ook God niet.  We zijn volgens Boeddha voor ons geluk en welzijn niet afhankelijk van een God in de hemel, maar van ons vermogen die veranderlijke stroom in onszelf helemaal toe te laten.

De taoïsten in het oude China waren het met Boeddha eens. Als je je niet meer vastklampt en de Qi onbelemmerd laat stromen, ervaar je geluk en gezondheid. Je laat je dan leiden door iets groters dan jezelf. Ze noemden dat Tao, maar dat is dus geen God. Je kunt Tao beter vertalen als de bron, het pad, de wet, of de natuur. Die is zowel om ons heen als in onszelf te vinden. Dat komt heel dicht bij wat Boeddha Dhamma noemde.

Elektronenmicroscoop

In het Westen ontdekten we een slordige 2500 jaar later met behulp van de electronenmicroscoop dat materie is opgebouwd uit moleculen, atomen en nog veel kleinere deeltjes die allemaal continu bewegen. Die deeltjes hebben lading. Positieve en negatieve deeltjes stoten elkaar af en trekken elkaar aan, waardoor ze voortdurend in beweging blijven. Tussen de ronddwarrelende deeltjes waaruit een atoom bestaat, zit een enorme lege ruimte.  Als we naar onszelf kijken zien we ons lichaam als een object met een vaste vorm, maar dat is een illusie. Onze ogen bedriegen ons. In feite is ons lichaam een open elektromagnetisch veld waarin alles voortdurend razendsnel beweegt. Niets om je aan vast te klampen dus. Qi is misschien te begrijpen als de beweging in dat elektromagnetische veld en de positieve en negatieve lading, waardoor dat veld en die beweging ontstaan als yin en yang. Maar de oosterse begrippen vertalen in westerse is altijd moeizaam, want het past nooit helemaal.

Relaties bestaan niet

Misschien is het helemaal niet belangrijk of qi al dan niet bestaat en wat het nu precies is. Misschien kunnen we qi beter zien als een nuttig concept waarmee je de werkelijkheid kunt begrijpen en kunt beïnvloeden. Een concept of een begrip hoeft niet te ‘bestaan’ om nuttig te zijn. Zo bestaat de relatie tussen mij en mijn kinderen net zomin als Qi. Je kunt ons opensnijden, je kunt de ruimte tussen ons nauwgezet onderzoeken: een relatie zul je niet vinden. Toch is het heel handig of zelfs noodzakelijk om het begrip ‘relatie’ te introduceren als je het gedrag en de gevoelens van mensen ten opzichte van elkaar wilt begrijpen en wilt beïnvloeden. Je kunt dus zeggen dat een relatie in materiele zin niet bestaat, omdat je die niet kunt isoleren, maar het begrip ‘relatie’ is enorm belangrijk om de wereld om ons heen en onszelf te begrijpen. En niet alleen dat. Je kunt zelfs zeggen dat alles ontstaat uit relaties. Een baby ontstaat uit de relatie tussen de ouders, een mens leeft in relatie met de bomen die zuurstof produceren en onze CO2 gebruiken, een boom leeft in relatie met de zon, schimmels, dieren, het klimaat en nog veel meer. Hoewel een relatie dus in materiele zin niet bestaat, staan relaties aan de basis van het hele leven. Daarin lijkt het erg op qi. Qi is de relatie tussen yin en yang en het vormt de basis van het hele bestaan.

Het geheel of de details?

Het denken in relaties staat centraal staat in de Chinese filosofie. De stroom van het leven, komt op gang door onbeschrijfelijk complexe relaties die voortdurend actief zijn. Dat geldt voor de hele natuur, maar ook voor de microkosmos die ons lichaam is. Een gebeurtenis in het ene onderdeel van ons systeem veroorzaakt een reactie op een andere plaats of in een ander orgaan waarmee het een relatie onderhoudt. Dat veroorzaak op zijn beurt weer één of meer andere reacties op andere plaatsen of in andere organen of weefsels. Zo trekken de reacties als golven door het lichaam. Die golven zou je kunnen benoemen als de bewegingen van qi. In de Chinese geneeswijzen richt je je daarom nooit op één orgaan of één lichaamsdeel. Je kijkt altijd hoe het volledige systeem reageert op een verstoring. De verschillende systemen in ons lichaam, zoals het zenuwstelsel, het hormoonsysteem, het spierstelsel en de bloedsomloop zijn heel nauw met elkaar verweven. Ik durf te beweren dat het onderscheid dat in het westerse medische denken tussen die systemen gemaakt wordt eigenlijk niet bestaat. Misschien bestaan ze wel als je een lichaam openmaakt op de snijzaal. Maar in de werkelijkheid van een reagerend, levend organisme is de scheiding tussen al die systemen niet te maken.

Een harmonieuze dans

Als je een beweging maakt, span je je spieren aan. Dat wordt aangestuurd door je zenuwstelsel. De signaaloverdracht tussen de verschillende onderdelen van je zenuwstelsel gebeurt met behulp van hormonen. Je hart gaat sneller kloppen om via je bloedvaten de spieren te voorzien van zuurstof uit de longen en brandstof die je spijsverteringsorganen uit je voeding halen. En het begint natuurlijk allemaal met jouw wil, wens of behoefte die ervoor zorgt dat je gaat bewegen. Al deze processen vinden als alles goed verloopt, als een dans tegelijkertijd en in samenhang met elkaar plaats. Die dans is Qi. Het doel van de behandelingen die ik geef is dat die dans weer vloeiend en ritmisch plaatsvindt.

Vanuit het geheel naar de details kijken

Waar het westerse denken het geheel vanuit de details probeert te begrijpen, probeert het Chinese denken altijd de details te begrijpen vanuit het geheel. De details begrijpen vanuit het geheel is holisme. Qi is dus een holistisch concept. Het overstijgt lichaam en geest. Het proces van ziekte en genezing omvat bezien vanuit het qi-concept ook altijd beide. Als je als acupuncturist iemand met psychische klachten behandelt, richt je je altijd ook op het lichaam en lichamelijke klachten worden nooit los gezien van de mens die deze klachten ervaart.  

Depressieve qi

Laten we zo’n reactiegolf die door ons systeem trekt eens onder de loep nemen. Stel je voor, er overkomt je iets vervelends en jouw systeem heeft op dat moment niet de veerkracht om dit op te vangen. De soepele dans en de beweging van de qi raakt verstoord. Je raakt uit balans.  Dat merk je doordat je je neerslachtig en down voelt. Je raakt steeds meer in jezelf gekeerd. Misschien ben je wel depressief. De woorden waarmee we zo’n situatie beschrijven zijn niet toevallig gekozen. Down, neerslachtig, naar binnen gekeerd en depressief.

Zij passen heel goed bij de verstoring in de beweging van qi. In Chinese termen zou je namelijk zeggen dat er onvoldoende stijging en expansie van qi is waardoor de qi teveel daalt en zich terugtrekt. In een gezonde situatie is er dynamische balans tussen stijgen en dalen, tussen naar buiten keren en naar binnen treden, zoals je dat ook terugziet in he dag- en nachtritme en in de beweging van de seizoenen.

Opgewekter en levenslustiger

De daling van de qi beperkt zich niet tot je gemoedstoestand. Vaak ziet iemand bleek als de qi niet stijgt, is iemand kouwelijk en moe, zit hij of zij gebogen, is de pols diep en zwak en sprankelen de ogen niet. Wanneer ik iemand met zo’n beeld met acupunctuur behandel, gebruik ik daarvoor punten waarvan we uit ervaring weten dat die een specifiek effect op de beweging van qi hebben. Tijdens de behandeling ben ik telkens opzoek naar subtiele veranderingen die erop wijzen dat de qi reageert zoals ik dat graag wil. Als mijn patient down is, wil ik bijvoorbeeld graag dat er wat kleur terugkomt op het gezicht, dat de oogopslag wat levendiger wordt en dat de pols iets voller en sneller wordt.

 Als de beweging van de qi weer zijn gezonde loop krijgt, zal degene die ik behandel zich opgewekter en levenslustiger gaan voelen. Door de lichamelijke en emotionele reacties van mijn patiënt nauwkeurig waar te nemen, weet ik of mijn behandeling correct is qua diagnose, locatie en dosering. Werken met qi scherpt je zintuigen en vraagt om een kritische en zorgvuldige waarneming van het behandelproces.

Qi counseling

Naast acupunctuur, kun je ook met ademhaling, aanraking, voeding, kruiden beweging en gespreksvoering de loop van de qi beïnvloeden. Je kunt alles gebruiken om de gezonde beweging van de qi te herstellen, want alles is qi! In mijn manier van werken combineer ik alle mogelijke invalshoeken om de qi weer vrij te laten bewegen. Ik noem dat qi-counseling*. Daarbij krijgen de mensen die ik behandel inzicht in devpatronen waarin hun qi beweegt en krijgen ze daar zelf regie over. Zo kunnen ze ook zonder mij de weg naar gezondheid terugvinden.

Dat je de loop van de qi op allerlei verschillende manieren kan veranderen, betekent dat ook een goede behandeling van een huisarts of psycholoog, of een sessie bij een ademcoach een positief effect heeft op de qi, ook al is de behandelaar zich daar totaal niet bewust van.

Een nieuwe bril

Als je de werkelijkheid gaat bezien vanuit het qi-concept, dan is het alsof je een andere bril op zet dan je gewend bent. Met behulp van die bril worden bepaalde zaken helderder en scherper. Het kost wel wat tijd om scherp te stellen, want de qi-bril verschilt fundamenteel van de bril van het westerse denken waar we al vanaf onze geboorte door kijken.

Als ik eerstejaars studenten lesgeef bij TCMA-acupunctuuropleiding, en ze leer door de qi-bril te kijken dan zien ze alles dubbel. Dat zorgt voor verwarring. Ik leg dan uit dat dat normaal is, omdat het in het Chinese denken altijd en het een én het ander is, terwijl we in het westen gewend zijn te denken dat iets het een óf het ander is. Zo gaat het bij de Chinese geneeswijzen dus altijd om genezing én zingeving, lichaam én geest; je kijkt met de qi-bril altijd naar binnen én naar buiten, iets kan het een én het ander zijn en zoals in dit blog duidelijk is geworden, kan iets zelfs bestaan én niet bestaan. Dat dubbelzien is dus juist de bedoeling.

Ontdekkingstocht

Het opzetten van die bril was voor mij jaren geleden, het begin van een fascinerende ontdekkingstocht. Die tocht duurt waarschijnlijk de rest van mijn leven. Mijn begrip van wat qi is, wordt nog steeds verfijnd en verdiept door de ervaringen die ik elke dag opdoe. De qi-bril verschaft me helder zicht op wat er met mijn patiënten aan de hand is en helpt me te doen wat nodig is om de balans te herstellen en zo hun klachten te verminderen en hun kracht te hervinden.

Het ervaren van qi heeft me ook bewust gemaakt van de invloed die ik op anderen heb en van de subtiele reacties in mezelf. Het helpt me daardoor ook mijn woorden zorgvuldig te kiezen, mijn grenzen aan te geven en empathisch en geduldig te zijn. Werken met qi moedigt me aan goed voor mezelf te zorgen, mezelf uit te spreken, me regelmatig terug te trekken op mijn meditatiekussen en mezelf te bevrijden van emotionele ballast. Zo is qi behalve een intellectueel concept ook een persoonlijke ervaring en een leefstijl. Dat is in overeenstemming met de Taoïstiche traditie: inzicht krijgen in de qi betekent dat je qi niet alleen probeert te begrijpen met je hoofd. Je moet het vooral ervaren en ‘beleven’ met je hele wezen. Een Engels gezegde zegt: ‘het bewijs van de pudding vind je in het eten’. Net zo zou je kunnen zeggen dat je het bewijs voor het bestaan van qi in de ervaring vindt. De sceptici die beweren dat qi niet bestaat, hebben dus gelijk én ongelijk.

De waarheid

Maar betekent dit alles nu dat het qi-concept de enige en ultieme waarheid is? Natuurlijk niet. In veel gevallen is het ontzettend handig om door de qi-bril naar een probleem of een situatie te kijken, maar in andere gevallen heeft de analytische, onderscheid aanbrengende westerse benadering de voorkeur. Vaak is de patiënt of cliënt het beste met de combinatie van beide denkwijzen geholpen. Laten we dus vooral niet te principieel doen en proberen te begrijpen dat het allemaal maar brillen zijn. 

Het zou me veel plezier doen als je na het lezen van dit blog, begrijpt dat ik mijn leven wijd aan iets wat niet bestaat zonder dat je denkt dat ik gek ben. Maar als je wel denkt dat ik gek ben, dan doet me dat bijna evenveel plezier. Wat jouw gedachten hierover ook zijn; ik hoop dat je iets meer bent gaan begrijpen over de qi waar het in de Chinese geneeskunde allemaal om draait.

Dit blog is een opgefriste versie van een blog dat ik eerder publiceerde op www.willempinksterboer.com

 *Zou je willen leren Qi-counseling toe te passen in de praktijk? Hou dan ons cursus- en nascholingsaanbod in de gaten of Schrijf je dan in voor de eenjarige opleiding daodynamisch counselen.

Wil je een afspraak maken voor een behandeling? Neem dan contact me me op